Polska awangarda teatralna 1919–1939. Antologia to zbiór tekstów źródłowych z lat 1919–1939, które składają się na reprezentację tytułowego zjawiska od strony koncepcji, projektów i programów (części 1–3) oraz z perspektywy dokonań i realizacji (część 4). Autorkami i autorami tekstów zgromadzonych w antologii są przede wszystkim artyści i artystki, a także komentujące ich propozycje i dokonania krytyczki i krytycy. Od czasu opublikowanej w roku 1973 przez Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe książki Myśl teatralna polskiej awangardy 1919–1939. Antologia, opracowanej przez Stanisława Marczaka-Oborskiego (noty Lidia Kuchtówna), jest to pierwsza całościowa propozycja ujęcia dorobku polskiej awangardy teatralnej. Powtarzając niektóre, kanoniczne teksty, przynosi liczne nowe tytuły, nowe perspektywy, odmienne kontekstualizacje. Poszczególne teksty zostały opracowane naukowo i wyposażone w obszerne przypisy oddające współczesny stan badań. Podstawą publikacji są w zdecydowanej większości pierwodruki, zaś edytorzy starali się w miarę możliwości przywrócić oryginalny kształt tym tekstom, których strona ikonograficzna i typograficzna miała szczególne znaczenie.

Celem antologii jest ułatwienie dostępu do ważnych materiałów źródłowych, a także zwiększenie zainteresowania polskim teatrem awangardowym i rodzimą awangardą artystyczną. Książka jest bogato ilustrowana, została wydana w atrakcyjnej szacie plastycznej, a oprócz tekstów tworzących antologię zawiera także noty biograficzne wszystkich autorek i autorów oraz bibliografię.

Pierwsza część zbioru nosi tytuł Teatr przyszłości i gromadzi wystąpienia, które łączy ten gest wyznaczania kierunku potencjalnego przyszłego rozwoju sztuki teatru lub też innych sztuk przedstawieniowych mających go zastąpić. Znalazły się tu propozycje, manifesty i projekty „teatru jutra”, stworzone m.in. przez Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego), Leona Chwistka, Leona Schillera, Andrzeja Pronaszkę, Józefa Jaremę, Tadeusza Peipera, czy Anatola Sterna.

Część druga dotyczy „kompozycji przestrzeni”, czyli scenografii rozumianej jako sztuka całościowego kształtowania przestrzeni teatralnej. Stała się ona szczególnym obszarem poszukiwań takich awangardowych twórców jak Andrzej Pronaszko, Iwo Gall, Franciszek Siedlecki, Józef Jarema, czy – poniekąd odkrywani na nowo – Adam Dobrodzicki i Henryk Wiciński.

Trzecia część antologii odwołuje się do kategorii wspólnoty i łączy dwa podstawowe elementy wydarzenia teatralnego: aktorów i publiczność. Zamieszczono tu zarówno poświęcone aktorstwu, a szczególnie „żywemu słowu” wystąpienia Juliusza Osterwy, Mieczysława Limanowskiego, Jerzego Brauna i Artura Górskiego, którzy teatr przyszłości postrzegali jako rezultat głębokiej przemiany o charakterze metafizycznym, jak i projekty zaangażowanych społecznie i politycznie twórców widzących drogę do jego zmiany w przeniesieniu go w nowe środowiska: ludowe (Jędrzej Cierniak) lub robotnicze (Aniela Sokolicz, Witold Wandurski, Adam Polewka).

Część ostatnia, Dane do myślenia zawiera wystąpienia poddające refleksji realizacje sceniczne, uznane za ważne dokonania polskiej awangardy teatralnej. Jest to część najbardziej dialogiczna, mająca zaprezentować nie manifesty i programy, ale proces odkrywania i formułowania elementów awangardy przez świadków jej rozwoju – krytyków, badaczy, artystów. W zamieszczonych tu tekstach źródłowych omawiane są ułożone w kolejności chronologicznej wybitne przedstawienia reprezentujące najważniejsze nurty polskiej awangardy teatralnej międzywojnia.

Spis treści

Dariusz Kosiński — Określanie pola

Prolog
O teatsze pisać ńe będźemy

Teatr przyszłości

Stanisław Ignacy Witkiewicz — Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze (fragmenty)
Stanisław Ignacy Witkiewicz — O artystycznej grze aktora
Tadeusz Nałęcz-Lipka — O „Czystej Formie” w teatrze. Uwagi na marginesie prac teoretycznych i dramatów Stanisława Ignacego Witkiewicza
Witold Wandurski — Forma istotą twórczości teatralnej
Anatol Stern — Zwycięstwo teatru nad literaturą dramatyczną
Leon Schiller — Teatr jutra
Andrzej Pronaszko — O teatr przyszłości. Autoreferat
Stanisław Ignacy Witkiewicz — Teatr przyszłości
Leon Chwistek — Teatr przyszłości. Cz. II. Problemat formy
Leon Chwistek — Rewia artystyczna
Tadeusz Peiper — Cyrk
Michał Brandt [Michał Weichert] — Inscenizacja „Bostonu” a teatr współczesny
Józef Jarema — Cricot. O teatrze plastycznym
Józef Jarema — Wola artystycznego teatru

Kompozycja przestrzeni

Adam Dobrodzicki — Przestrzeń sceniczna
Feliks Krassowski — Scena narastająca. Zasady i projekty
Feliks Krassowski — Projekt nr 4
Helena i Szymon Syrkusowie — O teatrze symultanicznym (fragmenty)
Szymon Syrkus — Teoria
Andrzej Pronaszko — Odrodzenie teatru
Zabieram cały gmach! Teatr Ruchomy Andrzeja Pronaszki. Wywiad Mieczysława Broncla
Zygmunt Tonecki — Architektura i technika w inscenizacji współczesnej
Franciszek Siedlecki — Zadania współczesnej dekoracji scenicznej (fragmenty)
Iwo Gall — Budowniczy tła scenicznego (fragmenty)
Adam Bunsch — O stronie wizualnej dramatu
Hen-Wi [Henryk Wiciński] — Nowy sezon Cricot
Józef Jarema — Przed nowym sezonem Cricot
Lech Piwowar — Cricot – teatr malarzy
Lech Piwowar — Cricot i „literatura”

Ku doświadczeniu nowej wspólnoty

[Mieczysław Limanowski] — O duchu i zamierzeniach Polskiego Studio Sztuki Teatru im. Adama Mickiewicza
Juliusz Osterwa — Teatr a kinematograf
Jerzy Braun — Teatr idei i jego dwanaścioro przykazań
Artur Górski — O „Domie Słowa”
Jędrzej Cierniak — Nasz cel i nasze drogi
Witold Wandurski — Prawa publiczności
Jalu Kurek — Widownia teatralna śpi
Stanisław Młodożeniec — Wyznania teatralne (część 1)
Antonina Sokolicz — Stary a nowy teatr
Witold Wandurski — Scena Robotnicza w Łodzi
Adam Polewka — Uwagi o teatrze robotniczym
Józef Wittlin — Pusty teatr

Dane do myślenia

Władysław Zawistowski — Ponad śnieg…
Witold Wandurski — Premiera Elsynoru jako objaw przełomu w polskiej sztuce teatralnej. (Z powodu wystawienia „Pragmatystów” Stanisława Ignacego Witkiewicza)
Anatol Stern — Pragmatyści
Michał Orlicz — Kruszenie szablonu w teatrze. Refleksje na tle wystawienia w teatrze warszawskim Reduta utworu Kazimierza Andrzeja Czyżowskiego pt. „Ulica dziwna”
Wilam Horzyca — O kryzysie w dramacie. – „Ten, którego biją po twarzy” Andriejewa w Teatrze Polskim i „Ulica dziwna” Czyżowskiego w Teatrze Reduta
Witold Wandurski — Jeszcze o „Śmierci na gruszy”
Mieczysław Treter — „Achilleis” w oprawie scenicznej Andrzeja i Zbigniewa Pronaszków
Wacław Husarski — Inscenizacja „Achilleidy”
Tadeusz Peiper — Semafor
Stefania Zahorska — O dekoracjach w „Róży”
Stefan Srebrny — „Sen” Felicji Kruszewskiej w Wilnie
[Witold Wandurski?] — „Wieża Babel” w Teatrze Polskim
Stefania Zahorska — Inscenizacja sztuki Nowaczyńskiego „Wojna wojnie”
Władysław Zawistowski — „Golem” w warszawskim cyrku
Stefania Zahorska — SOS! O inscenizacji „Opery za trzy grosze”
Tymon Terlecki — Inscenizacja „Snu nocy letniej”
Maksymilian Feuerring — „Krzyczcie, Chiny!”
Leon Chwistek — Andrzej Pronaszko
Bolesław Miciński — O inscenizacji „Daniela”

Nowy typ teatru

Wanda Kragen — Wreszcie coś nowego! List teatralny z Warszawy
Wilhelm E. J. Korabiowski — „Człowiek, który był Czwartkiem” w Teatrze Lwowskim
Helena Wielowieyska — Teatr awangardy czy teatr eksperymentalny
Kazimierz Wyka — „Wyzwolenie” w kawiarni
Leon Chwistek — Teatr zrodzony z zabawy

Epilog

Witold Wandurski — Wydział eksperymentalny przy Instytucie Teatralnym (1925)

Noty o autorkach i autorach
Bibliografia
Spis ilustracji
Indeks nazwisk

Publikacja ukazała się w ramach serii Odzyskana awangarda i została sfinansowana w ramach programu Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki.”